Rrëfehet Nano: Burgu im dhe ç’mendoj për Berishën, Metën dhe Ramën

INTERVISTA E PLOTË

Ish-kryemininistri Fatos Nano i është bashkuar mbrëmjen e së enjtes emisionit “Opinion”, në Tv “Klan”, në një rrëfim të rrallë për karrierën, politikën dhe reflektimin në këto 30 vite.

Ajo çka ra në sy fillimisht ishte fakti se ai u shfaq në ekran me syze optike, të cilat i kishte hequr vite më parë. Kishte shumë kohë që Nano nuk mbante syze të tilla. Por siç duket problemet me sytë janë rishfaqur përsëri tek ish-kryeministri, ndaj për këtë arsye, ai i ka rivendosur syzet optike.

Nano, ish- lideri legjendar i Partisë Socialiste, në të parën intervistë televizive pas gati 10 vitesh, ka rrëfyer kohët e tij në gjimnaz, kur edhe është përjashtuar si “rebel”, punën e tij në një kooperativë në fshatrat e Tiranës, pikërisht në Surrel, aty ku sot banon kryeministri aktual i vendit, mesazhin që i solli Ramiz Alisë nga Gjermania, “përplasjen” me Nexhmije Hoxhën vetëm pak kohë pas vdekjes së të shoqit, Enver Hoxha, arsyet pse nuk u përfshi tek Partia Demokratike, burgosjen që nuk ia fal Sali Berishës, mendimin që ka për të, si dhe për Ilir Metën kur ishte FRESSH-ist, zëvendës i tij dhe sot si President.

Nano gjithashtu ka treguar dhe arsyet pse u hapi rrugën Majkos dhe Metës si kryeministra, momentin që zgjodhi Edi Ramën si ministër Kulture, pasi i kishte vendosur më parë, formalisht, për Luan Ramën, si dhe raportet e sotme me Metën, Ramën dhe Berishën.

FËMIJËRIA DHE “REBELIMI“

Fevziu: Ne kemi pasur një intervistë 11 vjet më parë, në të cilën ju keni folur për fëmijërinë, jetën. Janë publikuar dhe në librin që unë kam pasur disa nga personazhet që kanë ndikuar më shumë në historinë e këtij vendi gjatë gjithë viteve. Shqipëria është një vend i vogël. Tirana gjithashtu. Njerëzit takohen me njëri-tjetrin, jo vetëm kur bëhen të famshëm, por që në fëmijëri, që në rini. Si ka qenë jeta e Tiranës në atë kohë? Pra, raporti me njerëzit që më pas do të ishin disa bashkëpunëtorë, disa kundërshtarë tuajt…

Nano: Ka qenë më i mbledhur në hapësirë, më intensiv në kohë dhe do zgjidhje se me kë do t’i zhvilloje më shumë marrëdhëniet. Kështu që, natyrshëm krijoheshin grupet e një brezi, me shokët e një shkolle. Jo çdo rreth shoqëror përbëhet nga elita. Bile, kam përshtypjen se rrethet elitare janë të destinuar të mos jetojnë gjatë. Kështu që, e gjitha kjo të krijonte mundësi të flisje dhe gjëra të ndaluara, si përshembull, duke filluar nga filmat, librat, romanet e famshëm që qarkullonin dorë më dorë dhe pastaj muzika e kohës.

Fevziu: Ju jetonit në një familje që kishte raporte të mira me regjimin komunist. Kur keni filluar ta ndjeni ju atë që quhet mungesa e lirisë?

Nano: Njeriu, duke u rritur, mund të ketë shumë raste për t’u bërë i pakënaqur. Përshembull, mua më kanë përjashtuar nga gjimnazi në vitin e dytë. Më kanë përjashtuar deri në fund të vitit të dytë të gjimnazit. Këtu fillon historia e bukur. Po bënim orën e fizkulturës. Profesor fizkulture ka qenë i famshmi i atletikës, Besim Qyqja. Mbrapa ‘Sami Frashërit’ ishte gropa e rërës, e kërcimit së gjati. Dhe po kërcenim vetëm djemtë. Gocat ishin në palestër. Merrnim vrull, kërcenim në gropë edhe bënim xhiro mbrapsht. Në një nga këto xhiro, aty në cepin e murit, unë dhe një shoku im vemi bëjmë ujtë (e hollë). Profesori pezullon orën, na merr siç ishim dhe na çon direkt në zyrën e nëndrejtoreshës. I thotë: Këta hoqën të mbathurat, nxorën ato që s’duhen nxjerrë dhe filluan ta tundin para gocave të shkollës. Njeriu atë gjë e bën fshehurazi, apo jo? Unë kam pasur një lloj dinjiteti edhe në gjimnaz. Pra, nuk u nënshtrohesha urdhrave pa kuptim. Ai tjetri, mesa duket e hëngri prej meje. Ndërkohë, në atë periudhë ishin kapur duke përgjuar banjat e vajzave 4 çuna nga klasa të tjera. Kishin shpuar vrima dhe u kapën. U përjashtuan. I bashkuan dy grupet armiqësore, pra dhe ne u shitëm në opinion sikur kishim bërë këtë gjë të pamoralshme. Dhe na çojnë deri në fund të mësimit në Uzinën ‘Partizani’. 16 vjeç në Uzinën ‘Partizani’. Mua më futën në repartin mekanik. Kujdestar ishte Sekretari i Partisë i Repartit, i cili më priti me këmbët e para. Dhe fillova të mësoja si bëhen rondelet, si punon…

Fevziu: Punoje realisht? 8 orë në ditë?

Nano: Po, po. 8 orë në ditë. Na dhanë të drejtën të ktheheshim të jepnim provimet për gjithë semestrin e dytë. Kishte një dajë ky shoku im, që ishte mësues matematike dhe fizike. Bëmë mësime jashtë klase me të dhe unë i mora të gjitha provimet 10-ta. Dhe kur u ktheva në qershor, mësueset që natyrisht më vlerësonin se isha nxënës i mirë, u thoshin nxënësve të tjerë: ‘Ja duhet të shkoni të punoni në uzinë, shikoni si kanë ardhur këta’. Tani, të gjitha këto krijonin pakënaqësi.

PUNA NË SURREL, BISEDA ME NEXHMIEN DHE OFERTA GJERMANE PËR ALINË

Para rënies së regjimit komunist, Fatos Nano punonte në koperativën bujqësore në Surrel, në periferi të Tiranës. Mirëpo, brenda tij ekzistonin pakënaqësi ndaj regjimit qeverisës. Pas vdekjes së diktatorit Enver Hoxha në vitin 1985, Nano i tregoi pakënaqësitë në një mbledhje kur ishte rikthyer edhe Nexhmije Hoxha, pak pas vdekjes së bashkëshortit të saj, Enverit. Në vitin 1989, Shqipëria pati shansin e artë të vendoste marrëdhënie tregtare dhe politike me Bashkimin Evropian, me ndërmjetësimin e Gjermanisë. Por ky shans u humb për shkak të Ramiz Alisë, i cili nuk i ktheu përgjigje ofertës së Gjermanisë. Nano ka zbuluar prapaskenat, pak para rrëzimit të sistemit komunist dhe tregoi se, në vitin 1989 ka qenë pjesë e një vizite në Gjermani. Ai përpiloi vetë raportin për këtë vizitë, ku në fund përcillej edhe “oferta” e Gjermanisë për Shqipërinë.

Fevziu: Po kur erdhi pakënaqësia tek ju?

Nano: Kur fillova të kuptoj më shumë, të shikoj që pakënaqësia ime nuk ishte kaq e ngushtë, kur shikoja që njerëzit mbanin radhën për qumësht në orën 02:00 të mëngjesit. Unë isha më i shkathti aty, se më ndihmonte biçikleta. Kur fillova të kuptoj që tolloni ishte i pamjaftueshëm dhe nuk ishte për të gjithë, kur fillova të shoh padrejtësinë majtas apo djathtas për njerëz të ndershëm që shikonin punën e tyre. Dhe kur fillova të gërmoj me mendjen time që kush i bën, pse i bën. Dhe kam guxuar në vitin 1985, kur jam kthyer nga kooperative bujqësore në Surrel. Në Surrel ishte sektori i dytë i kooperativës dhe isha hartuesi i normave të fshatarëve. U numëroja ditët e punës dhe nxirrja pagën. Dy vite të bukura. Nja 200 metra nga ku e ka shtëpinë Rama tani. Mua më jepnin 40 ditë pune në muaj. Po dita e punës lëvizte nga 90 lekë të vjetra, në vitin më të mirë. Ajo kooperativë kishte shkuar në 120-125. I bie maksimumi 4 mijë lekë të vjetra në muaj. Me ato mund të ushqeheshe e të visheshe. Mbledhja e parë e organizatës, në të cilën rikthehet Nexhmije Hoxha ishte pas vdekjes së të shoqit, pas zisë. Dhe aty vendosa të them ca gjëra. Sapo kishte dalë një fjalim i Ramiz Alisë në një nga Pleniumet, ku ai filloi të ngacmojë idenë e ndryshimit dhe organizatat diskutonin mbi fjalimet e udhëheqjes. Në thelb i them: “Shokë dhe shoqe, shoqja Nexhmije, unë vij nga kooperativa, nga baza, ku konstatova që ka një rrjet lidhjesh, interesash të forta midis kuadrove të nivelit të mesëm dhe të lartë, duke filluar nga kryetar kooperative, drejtor ndërmarrjesh, Komiteti i Partisë deri nëpër ministrira, e që nuk lë asnjë direktivë të shkojë tamam poshtë dhe nuk lë asnjë problem që të vijë lart”. Ishte e gjitha klanore, ishte korruptive. Ishte realisht kështu siç e lexova unë. Ishte shumë e vështirë të depërtoje mbi të, sepse këta kishin në dorë dhe rrogën tënde, dhe gradimin tënd, kishin në dorë të të zhvendosnin nga këtu atje, të merrnin në qafë. Siç morën në qafë motrën time, e cila ra në dashuri dhe u martua me një djalë nga një familje të persekutuarish dhe sapo mbaroi shkollën, e çuan në Laç. Ajo ishte nga nxënëset më të mira të Fizikës Bërthamore dhe e çuan në gjimnazin e Laçit, ku qëndroi 15 vjet të tëra si mësuese e Fizikës. Të gjitha këto krijonin një arsyetim që, këtu diçka nuk shkon. Këtu nuk njihet merita. Babai mund të mbërrinte deri tek veprimi apo karakteri i mbrapshtë i dikujt në udhëheqje, por jo tek vija ideologjike.

Fevziu: Besonte realisht tek vija?

Nano: Po, besonte. Sepse doli malit për çlirim dhe pastaj u rrit me të.

Fevziu: A kishte shanse Shqipëria në atë kohë, në vitet ’85-’86, të hapej drejt Perëndimit përpara vendeve të tjera të Lindjes? Dhe a pati tratativa në atë kohë?

Nano: Kam një përvojë personale për këtë gjë. Në mes të vitit 1988, u bëra pjesëtar i një grupi pune të kryesuar nga Abdyl Baca. Detyra ishte të prisnim në Tiranë, në 5 ditë pune, drejtorin e Evropës në Ministrinë Federale të Ekonomisë në Gjermani. Ai do të na fliste për politikat e BE-së, institucionet e BE-së, politikat ndaj Mesdheut. Nuk kaloi shumë, por pas 6 muajsh, vjen ftesa nga Ministria gjermane e Ekonomisë për të parë në vend dhe për t’u takuar me shumë personalitete. Vizita ime në ’89 në Gjermani ka qenë e rrallë, e organizuar kaq mirë. Më çuan me Luan Çaullarin, zv/kryetari i Komisionit të Planit. Filluam nga Mynihu për të dalë në Hamburg. Vizituam 5 lande. U takuam me zyrtarët e ministrive përkatëse, me botën akademike, u takuam me CEO të kompanive kryesore gjermane. E gjitha kjo përfundoi në një raport rreth 20 faqe. E kam shtypur vetë. Ai raport përfundoi me mesazhin që na dha Gjermania. Që ishte: Ju mjafton të merrni një vendim politik, që jeni të gatshëm të hapeni ndaj BE-së. Ne do t’ju marrim për dore, do t’ju çojmë në Bruksel, do t’ju tregojmë ku të trokisni. Nuk do jemi ne brenda, por do gjeni atmosferë shumë miqësore. Merreni vendimin politik dhe do t’ju shoqërojmë për të krijuar të parët marrëdhënie preferenciale me BE-në”.

Fevziu: Ju e përcollët këtë mesazh?

Nano: Ky material i shkoi Ramiz Alisë. Dhe nuk u dha asnjë përgjigje për 1 vit e ca. Kur kam takuar Ramizin për herë të parë në ’90, i them: Po ç’u bë ai materiali i gjermanëve? Po se ku ma zhduku Hekurani – tha – nëpër sirtarë.

Fevziu: Kur e gjykoni sot me intuitën tuaj, mund të shkonte deri me pranimin e Shqipërisë në BE si një projekt pilot?

Nano: Jo, ishte fillimi i rrugës për të krijuar marrëdhënie preferenciale tregtare dhe pastaj bashkëpunim më të gjerë ekonomik.

Fevziu: Pra, ishte vetëm vendimi ynë?

Nano: Ishte vendimi ynë.

Fevziu: Që nuk e morëm…

Nano: E humbi Hekurani pra. Që do të thotë… Prandaj kam thënë që Ramiz Alia mbeti takticien, nuk u bë kurrë strateg. Ky ishte një nga vendimet strategjike që duhet të merrte.

Fevziu: Që nuk e mori kurrë.…

Nano: Nuk e mori kurrë!

PSE NUK IU BASHKOVA PD-së DHE DREJTOVA PS-në

Nano zbuloi edhe arsyen pse vendosi të kontribuonte për PS-në, tek e cila më pas u bë kryetar i saj.

Fevziu: Jemi në fund të vitit 1990, kur ju i takonit grupit liberal. Edhe në Tiranën e kohës konsideroheshit si një nga ekonomistët liberalë, por edhe personat liberalë. Përse nuk u anëtarësuat në PD, por mbetët në Partinë e Punës? Dhe si e kujton lëvizjen e studentëve?

Nano: Lëvizja e studentëve ishte e vërtetë. Ishte e virgjër, ishte jo shumë e koklavitur. Ishte pasqyrë e ndjenjave të moshës, e vrullit të moshës dhe kërkesave të atij brezi. Sapo filluan të afrohen intelektualë apo interesa të tjera, ajo pushoi së qeni kaq e pastër. Dhe veçanërisht qysh në tribunën e fjalimeve të para të ditës së shpalljes së Partisë Demokratike, u pa që do kishte shumë ujë për të rrjedhur. U pa që uji filloi të trazohet. Vendimi im për të mos kaluar me PD-në erdhi në mënyrë racionale dhe graduale, sepse në një kohë që të gjithë po turreshin për të kaluar me PD-në, atëherë mendova: Këtu do bëhet një monizëm i ri. Dhe vendosa në mënyrë të ndërgjegjshme të qëndroj majtas, për të balancuar situatën. Natyrisht nuk do të qëndroja vetëm. Do të bashkohesha me të tjerë intelektualë të majtë, dhe këtë bëmë, balancuam situatën aq sa 4 muaj pas zgjedhjeve të ’92 fituam zgjedhjet vendore.

Fevziu: Në kohën që ju mbetët në Partinë e Punës dhe filluat të evidentoheshit si një nga të rinjtë me perspektivë dhe, natyrisht me formim krejt ndryshe, si ishte raporti juaj me klasën drejtuese që kishte qenë 40 vjet në pushtet? Pra, me ata që quheshin komunistët e vjetër? Funksiononte? Kuptonin gjë çfarë po ndodhte?

Nano: Pjesa ‘mbushje topi’ që ishin shumica e Byrosë Politike, që kishin ardhur vitet e fundit nga arat, nga kantieret, nuk është se kishin shumë pretendime. Pra, nuk shikonin rreth e rrotull, ishin të mbyllur me njëri-tjetrin, nuk i përfillnin studiuesit apo shkencëtarët dhe nuk ta varnin shumë. Ky ishte një avantazh. Në kohën që ata nuk vinin fare në bibliotekë, ti mund të shkoje dhe kishe gjithë kohën për vete, të gërmoje në ca libra që s’i prekte njeri me dorë. Kishte atëherë në biblioteka ca gjëra të tilla. Pra, nuk ta uzurponin kohën e vlefshme të studimit. Ndërkaq, kur ne filluam të shfaqemi. Unë në 3 vitet e fundit para pluralizimit nisa një tur bisedash nëpër gjithë Shqipërinë me intelektualë, me kuadro. Doli nami dhe pastaj filluan të më thërrisnin mua. Shkoja pothuajse çdo dy javë dhe flisja, siç kam folur me studentët e mi. Shtroja pyetje provokuese, kërkoja përgjigje nga salla, shikoja që salla ishte gati për përgjigjen që doja unë dhe e jepja atë përgjigje. Opinioni priste, ishte kurioz se kush po thotë ndonjë gjë dhe ç’janë këta të rinj që po thonë ca gjëra. Dhe kjo më çoi mua në ‘dënimin’ që u bëra kryetar i Partisë Socialiste.

Fevziu: Ishte presioni nga poshtë që e solli?

Nano: Ishte presioni nga poshtë. Pra, unë u bëra i njohur me këto ture.

BURGOSJA, PRIFTI DHE ÇFARË NUK I FAL BERISHËS

Nano ka treguar një histori kur ka qenë në burg. Në rrëfimin e tij, ai tregon kur në qeli i shkoi një prift amerikan për ta takuar dhe për të parë kushtet ku qëndronte. Por, ndërsa po bisedonte në anglisht me priftin, në dialog ndërhyri edhe drejtori i burgut, pasi ishte i shqetësuar për të mësuar se ç’po bisedonin të dy anglisht.

Fevziu: Ka dy vese në këtë shoqëri. E para, është ekzaltimi kur ke pushtetin, dhe e dyti është xhelozia kur të shohin që je duke ecur përpara. Nuk e di nëse i keni ndjerë në karrierën tuaj fort këto dy forca. Nuk flas vetëm si ndjesi, por edhe si veprim…

Nano: Natyrisht kanë qenë prezentë, por nuk ke shumë kohë të merresh me to. Dhe le ta kalojmë këtë me sportivitet. Ai që ushqen ndjenja të tilla, ai i bën keq vetes. Bën një nga 7 mëkatet kapitale të Biblës. E pengon dhe atë, sjell dhe dëm në komunikim. Por janë gjithmonë prezente në mjedisin politik, edhe pastaj shfaqen në intriga.

Fevziu: E shoh që disa herë citoni Biblën, e keni cituar dhe më parë. Besoni?

Nano: Është pjesë e kulturës së njerëzimit, të cilën duhet ta njohësh. Ne jemi qenie me tru normal. Duhet të gjykosh mbi të. Nuk beson dot dogmën. E kam lexuar Biblën, kam lexuar Kuranin. Kam bërë një krahasim mes të dyjave. Kam lexuar dhe literaturë shoqëruese myslimane dhe të krishtere. Ka shumë histori që të mësojnë më shumë se sa vetë ajetet, dhe kështu mund të ruhesh nga dogma, e mund të dallosh më kollaj ata që janë dogmatikë. Përshembull, dikur erdhi një prift amerikan në Burgun e Tiranës, në kohën që isha në burg. Ishte i shoqëruar nga drejtori, i cili nuk dinte anglisht. Në një moment prifti m’u afrua dhe më tha: Unë kam ardhur të shikoj kushtet ku të mbajnë, sepse Departamenti i Shtetit (amerikan) kërkon informacion. Tani drejtori, nipi i Qazim Mulletit që ato kohët e para ishte shumë aktiv për ta ngordhur këtë kafshën që kishin sjellë aty – më vonë u bëmë miq – i shqetësuar çfarë po thonë këta në anglisht, i thotë atij: “Dëgjo, se ky kot bën sikur lexon libra fetarë, se nuk e beson Zotin”. “Ku e di ti”, – i tha ai. “Po s’i besoi qeverisë – tha drejtori – nuk i beson Zotit”.

Fevziu: Raporti juaj a pasur shumë ulje-ngritje. Keni qenë përplasur shumë, por njëkohësisht edhe keni bashkëpunuar. Si do ta përkufizonit sot, jashtë këtyre impresioneve ose ndjesive personale, si politikan Sali Berishën?

Nano: Do përpiqem të jem i drejtë dhe i sinqertë. Sali Berisha hyri në politikë si intelektual. Pra, intelektual humanist, mjek kardiolog. Në momentin që mori drejtimin e PD-së, ai u bë politikan. E them këtë gjë sepse intelektuali dhe politikani me kalimin e kohës i lënë vendin njëri-tjetrit. Janë të rralla rastet, kur politikani mbetet aq intelektual sa duhet. Më pas, ai ka mbikëqyrur që nga ideja e parë që hodhi vetë deri në realizim, deri në atëherë kur ra shteti në ’97, burgosjen dhe mbajtjen time në burg. Është marrë “in persona” (personalisht) me këtë gjë.

Fevziu: Berisha thotë që nuk jam marrë unë me këtë gjë…

Nano: Berisha thotë shumë gjëra për shumë gjëra, përfshirë dhe 21 Janarin. Por unë kam të dhënat e kohës, të dhëna nga njerëzit që kanë qenë dëshmitarë në zyrën e tij, kur ai është marrë ‘in persona’ me mbajtjen time në burg. Me burgosjen e liderit të opozitës, ai u kthye në kafshë politike. Politikanët janë kafshë politike. Kur marrin vendime të tilla nuk mund të mos u thuash kafshë politike. Në 21 Janar, ai mbikëqyri, drejtoi dhe u përpoq të mbulonte vrasjen e 4 njerëzve të pafajshëm, përballë një proteste masive popullore. Janë të njohura nga shumë njerëz faktet për këtë gjë dhe veçanërisht sjellja e Berishës përballë fakteve. Dhe unë jam i detyruar të them që në 21 Janar 2011, Sali Berisha pushoi së qeni politikan dhe mbeti pjesa tjetër… që po e dëshmon tani me qytetarin digjiital.

Fevziu: Si ka ndikuar burgu në jetën tuaj?

Nano: Ka ndikuar në mënyrë kontradiktore.

Fevziu: Në ç’kuptim?

Nano: Në planin njerëzor, më ka sjell tek ky që jam. Më ka bërë më tolerant, më ka bërë më të frenuar për të marrë hak.

Fevziu: Më i frenuar për të marrë hak?!

Nano: E kam thënë… nga përvoja e burgut, që njeriu qëndron pak në burg, del më shumë revanshist seç ka hyrë.

Fevziu: Mendon se ke hyrë pa të drejtë?

Nano: Kur qëndron shumë gjatë në burg, kam frikë se nuk je për gjë.

Fevziu: Të vret në kuptimin figurativ?

Nano: Kur qëndron për një kohë më të moderuar… Në rastin tim ishte rreth katër vite. Është mjaftueshëm për të arsyetuar pse ndodhin gjëra të tilla. Cilat janë arsyet, çfarë duhet bërë që t’i evtiojmë, ky është ndikimi më i madh që ke marrë nga burg, nga burgosja gati 1500 ditore. Të mos harrojmë që ishte në moshën më të mirë, në moshën më aktive. Tani vijmë tek ato negativet. Sali Berisha më ka vjedhur 4 vite më të bukura të pjekurisë time. 39-44 vjeç. Sali Berisha e kam të regjistruar, këtu dominon… Prandaj të thashë që janë kontradiktore. Sali Berisha mund të thuhet natyrshëm se më ka “vdekur” nënën. Sepse nënës time, ditën që u nisa në prokurori i thashë që mund të vonohem ca. Më tha: Të kuptoj bir dhe do të pres.

Fevziu: Çfarë raporti keni pasur me nënën?

Nano: Si çdo djalë me nënën. Kam qenë djalë i vetëm. Do të pres më tha dhe nuk arriti të më presë. U dorëzua në 1995-n, kur pati disa incidente e kur pritej të lirohej Nano. I bllokoi Saliu. Por një njeri me zemër siç ishte ajo, ngrohje e ftohje të tilla, dha shpirt.

Fevziu: Dhe ju morët pjesë në varrim, i kemi disa pamje…

Nano: Leja që unë mund të merrja pjesë në varrim u dha atë ditë në mëngjes. Një natë më parë kisha djalin, Sokolin, në Bençë. I them: unë mesa duket nuk vij. Kështu do regjistrojmë një mesazh timin në minikasetë që ti do ta vësh tek mikrofoni në varrim dhe regjistrimi ka qenë i tillë: Sali Berisha, pse ma vrave nënën?. Djali iku në mbrëmje, mori kasetën dhe nuk e dinte që do merrja pjesë tek varrimi. Por unë mora pjesë dhe mund të thoja çfarë kisha për të thënë. Kam thënë: Falënderoj autoritetet që më dhanë mundësinë të përcjell nënën për në banesën e fundit, por do u bëja thirrje që të mos ulni armët vetëm për të vdekurit, por dhe për të gjallët. Ja ku përplasen dy efektet e burgut; e para që humba nënën, dhe e dyta që u bëra më tolerant, pra të mos marrë hak.

DORËHEQJET E MIA, MAJKO DHE META: ILIRI TË LË NË MES TË RRUGËS

Fatos Nano tha se Ilir Meta ka patur gjithmonë një “Plan B” në politikë, ndërsa i pyetur në emisionin “Opinion”, se si e shihte atë në rolin e tij si President i vendit, e cilësoi si politikanin tek i cili sheh pjesën më të madhe të 7 mëkateve të Biblës.

Fevziu: Raportet e tua me Ilir Metën…

Nano: Meta ka pasur gjithmonë “Planin B” në mendje. Ka qenë inaktiv, sikur nuk ekzistonte në qeverinë e viteve 2002-2005. Iku në vitin 2003. Nuk merrte pjesë në diskutime. Ka folur vetëm njëherë kur bëmë ambasadën tonë në Athinë.

Fevziu: Cili ishte “Plani B” i Metës?

Nano: “Plani B” ishte ai që paralajmërova në fillim Ilirin: “Ti e ke zakon që të lë në mes të rrugës dhe të fut stërkembëshat”. Jo, e kam seriozisht këtë herë, më tha. Ky ka qenë “plani B”, që të ndërpriste punët e qeverisë në mes.

Fevziu: Po si President si e gjykoni?

Nano: Më lër ta mbyll kapitullin e Ilir Metës, duke të thënë që nuk ka politikan tek i cili unë shoh pjesën më të madhe të mëkateve, të 7 mëkateve kapitale. Ai është Presidenti i sotëm.

Fevziu: Është Presidenti i sotëm?

Nano: I të shtatë mëkateve të Biblës, ligësia, grykësia…

Fevziu: E thoni këtë, sepse ai ju largoi përfundimisht nga politika?

Nano: Jo. E them se e shoh përditë. U jep prova të gjithëve përditë.

Nano: Nuk kam asnjë raport sot, as fizik..

Fevziu: As mesazhe?

Nano: Fare dhe nuk më mungon. Pse nuk më mungon? sepse Ilir Meta është një nga përfituesit e mëdhenj të mbështetjes sime.

Fevziu: Edhe të kontributit që ka dhënë vetë?

Nano: Unë po flas nga ata që kam mbështetur. Nuk thashë që është bërë vetëm nga mbështetja ime. Është një nga përfituesit më të mëdhenj, që nga FRESSH-i, nga qeveria e parë, nga Komiteti i Partisë së Tiranës. I dhashë degën e Tiranës ta drejtojë, kur të gjithë thonin: Eshtë rivali i ri i Nanos, e deri tek qeveria e fundit. Ilir Meta u bë kryeministër në ’99-n, pas një marrëveshjeje me mua, pas Kongresit dhe mbeti si i tillë deri ditën që dha dorëheqjen, kur mendoi se, bashkë me krizën energjitike do hante edhe kokën e Fatos Nanos. Sapo ishim marr vesh të vazhdonte drejtimin e qeverisë, papritur më thotë: E deshe, merre, mbaje me gjithë krizën e energjisë. Dhe iku.

Ish-kryeministri Fatos Nano ka folur për dorëheqjet e tij gjatë karrierës politike dhe rikthimet sërish në skenë. Ai tha se dorëheqjet e tij kanë qenë të kalkuluara, ashtu si edhe rikthimet, e po kështu e kalkuluar ishte nxjerrja e Pandeli Majkos dhe Ilir Metës në skenën politike.

“Kur dhashë dorëheqjen si kryetar partie dhe thirra Kongresin në 1998-n, llogarita që do t’i jepja kohë vetes të dilja nga zinxhirët e kryetarit dhe të marr një tur në bazën e partisë, për të përgatitur Kongresin dhe, natyrisht për t’i tronditur mbështetësit e panumërt të Nanos, me idenë që: ore, mos na ikën me gjithë mend ky?! Dhe funksionoi. Rikthimi ishte i kalkuluar, fitova Kongresin, rikthimin në qeveri. Unë u largova në fund të ‘98-s për një arsye thelbësore: Ballafaqimi dhe konflikti Nano- Berisha, për shkak të Berishës, kishte arritur kulmin dhe nuk dihej si përfundonte. Atëherë arsyetova, që po nxjerr dy fytyra të reja, që ishin Majko e Meta. Dhe realisht konflikti u zbut, për një kohë që i shërbeu administrimit të krizës së Kosovës. Kanë qenë të kalkuluara rikthimet. Nuk mund t’i dorëzohesh kollaj kësaj ngasjeje. Qarkullimi i elitave, pra: Pse rrini, pse nuk ikni…? Në politikë të mban vota”, tregoi Nano për “Opinion”, në TV “Klan”.

GABIMI IM MË I MADH NË POLITIKË

Ish-kryeministri Fatos Nano, gabimin më të madh të tij në politikë, e konsideron delegimin e pushtetit.

Fevziu: Nëse ktheheni prapa, çfarë do korrigjonit te vetja?

Nano: Në mënyrë paradoksale, sot jam më i sinqertë se çdo herë tjetër. Do korrigjoja atë me të cilën mburrem.

Fevziu: Cila është?

Nano: Kam deleguar shumë pushtet.

Fevziu: Sidomos në vitin 1997….

Nano: Tipari im dallues në politikë ka qenë delegimi i pushtetit.

Fevziu: Këtë e quani gabim?

Nano: Sot do delegoja më pak.

Fevziu: Kjo tregon që shoqëria e donte kështu apo…?

Nano: Kjo tregon se shoqëria nuk ka qenë kaq e përgatitur për delegim pushteti pa kontrolle rigoroze. Sot Rama i bën në mënyrë teknologjike. Dhe Rama delegon pushtet, por i ka në kontroll të rreptë.

Fevziu: Pra, kjo që quhej si arritja më e madhe…?

Nano: Këtë e quaj si arritjen më të madhe timen, por njëkohësisht dhe si defektin më të madh, që mund ta kisha korrigjuar në rrugë e sipër.

PSE DHE SI E FTOVA RAMËN NË POLITIKË DHE QEVERI

Fatos Nano ka treguar se, pavarësisht ftesës që i kishte bërë Edi Ramës në vitin 1998, për t’u përfshirë në PS, ai hezitonte. Ai tha se Rama ka marr vendim, vetëm pas vdekjes së të atit, pikërisht në një kohë kur ai (Nano) ishte duke formuar qeverinë e prillit të vitit 1998. Sipas Nanos, Ministria e Kulturës, që vetëm pak minuta më parë i ishte premtuar Luan Ramës, iu dorëzua Edi Ramës.

Fevziu: Në intervistën me kryeministrin (Rama) më tha që, me Nanon kam një raport të mirë edhe për faktin se ai është i vetmi që e di sa i vetmuar është të jesh në zyrën e Kryeministrit. Ju keni marrë disa vendime shumë më të rëndësishme se sa kryeministri i sotëm dhe shumë kryeministra të tjerë, për arsye të momenteve historike që keni drejtuar qeverinë. Është e vërtetë që kur je në zyrën e Kryeministrit, edhe pse je i rrethuar nga shumë njerëz, vendimet duhet t’i marrësh i vetëm?

Nano: Në thelb është e vërtetë, sepse Kryeministri ose drejtuesi i një maxhorance qeverisëse, ka barrën dhe peshën e sëpatës së fundit. Sado të konsultohesh, sado të jesh i hapur për të dëgjuar mendimet e të tjerëve, vendimin e fundit e jep vetë. Ndërkohë, askush nga të tjerët nuk e ka përgjegjësinë për të qenë këmbëngulës, që ai e ka gjetur zgjidhjen, sepse nuk e ndjen përgjegjësinë e liderit. Në momentin e fundit do ta ndash vetë rëndësinë e veprimit, thellësinë e shtrirjes dhe impaktin.

Fevziu: Ka patur vendime të vështira?

Nano: Pa dyshim.

Fevziu: Kujton ndonjërin?

Nano: Janë dy llojesh. Unë kam qenë në zyrën e Kryeministrit të Shqipërisë deri në 2005, pothuajse çdo 4 vjet. Që do të thotë 2-3 herët e para nuk kam arritur të shpalos programin. Ishin kohë emergjencash, ishin konflikte të nxitura nga palët politike. Opozita ishte shumë më pak operuese, ishte agresive.  Mua më duhej të zhvendosesha nga kontrolli i një përpjekjeje për të shpërthyer Burgun e Tiranës, siç ndodhi në mars ‘98 tek situata në Brigadën Ushtarake të Shkodrës, ku kishin sulmuar për të vjedhur armët. Do thuash kur ngele vetëm? Në momentin që unë dhe Ndre Legisi, i cili ishte Sekretar i Shtetit, po komunikonim pa ndërprerë telefonikisht për masat që duhej të merrnim, ishte e nevojshme të prisnim, sepse FNSH ishin në Shkodër dhe u duhej 2 orë të vinin nga Shkodra në Tiranë, dhe mbi të gjitha ishin specialistë që njihnin planimetrinë e Burgut. Dinin të vepronin në këto lloj situatash. Në orën 9 në mbrëmje, në një nga telefonatat me Ndrekën, ai (Ndreka) më thotë: Neritani iku, ministri, Më dorëzoi telefonin dhe çelësat dhe më tha: Ika, se ra shteti. Dhe iku vërtet. Unë vazhdova me Ndrekën, derisa me ndihmën e radio “Kohës”, bëmë një fushatë diversioni pozitive, në mes të të rebeluarve dhe e ndamë shapin nga sheqeri, derisa u kthen FNSH nga Shkodra. E sa kisha rënë të fle në 5 të mëngjesit, më merr Neritani, ministri e më thotë: “E zgjidhëm ne situatën”. Në raste të tilla ngelesh vetëm. Nivelin e  përgjegjësisë që i takon Kryeministrit, nuk e merr askush tjetër.

Fevziu: Përse vendosët ta thërrisnit Ramën në qeveri në 1998, kur nuk njihej për karrierën politike dhe njihej si njeri problematik dhe polemist. A u penduat më pas për këtë?

Nano: Shumica e pjesëmarrësve të rinj në politikë nuk kishin përvojë politike. Kështu që, nga kjo pikëpamje, Rama nuk mund të stononte. E dyta, unë kisha arritur të flas me Edin, gjatë dy viteve të mia në Paris kur takova Zhospenin, mars- prill 1998. U takuam natyrshëm.

Fevziu: Në atë kohë nuk kishit idenë për ta ftuar?

Nano: Aty e ftova. Kemi harxhuar një natë të gjatë, duke bredhur rrugëve të Parisit, sa u mbyllën lokalet. Dhe ai ishte i shoqëruar me gjermankën atëherë, partneren e tij. Dhe ajo i thoshte: Dëgjoje, ka të drejtë. Unë e ftoja, ai hezitonte. Arsyeja ishte njerëzore. Unë kisha nevojë për një “rebel” në rrethin e socialistëve. Një njeri me ide novatore, që të provokonte mendimin e ndenjur që trashëgova. Dhe isha i sinqertë në këtë ftesë.

Fevziu: Jeni penduar?

Nano: Nuk jam penduar, sepse në tërësinë e vet, Rama ka dhënë një produkt shumë të vlefshëm në politikë. Pra, nuk mund ta gjykojmë vetëm për periudhën e Ministrit të Kulturës, nuk mund ta gjykojmë vetëm për periudhën si kryetar bashkie. Do ta gjykojmë edhe si kryetar opozite gjithashtu, dhe si kryeministër në dy mandate.

Fevziu: Rama pse hezitonte?

Nano: Sepse nuk ishte shkëputur ende nga jeta e emigracionit, nga projektet aristike, shoqëria që kishte krijuar. Nuk ishte gati me sa duket për t’iu afruar politikës, tek e cila kishte pësuar zhgënjimet e para kur u krijua PD, apo jo? Nuk formulonte argument kundër, por ama reagimi ishte negativ. Me sa duket, vdekja e Kristaqit solli një kapërcim në arsyetimin e tij.

Fevziu: Ia përsëritët ftesën?

Nano: Jo, erdhi direkt në zyrën time, pasi ishte varrosur Kristaqi. Për koincidencë, kur unë po mbyllja qeverinë e prillit të ‘98. Për koincidencë, sapo nxora nga zyra Luan Ramën, duke e emëruar si ministër të Kulturës. Rama që doli dhe unë që isha brenda. Nk e dinim ç’interes kishte Rama që hyri dhe tha: Jam gati të hyj ministër Kulture. Lajmërvoa sekretaren dhe i thashë: Kape Luanin, mos e lër të iki. E takova në paradhomë Luanin dhe i thashë: Do e lëmë për një herë tjetër. U ktheva brenda dhe i thashë: Dakord, je ministër Kulture.

RAMA SI KRYEMINISTËR, I MATURUAR

Fevziu: Si e gjykoni si kryeministër?

Nano: Edi Rama është maturuar dukshëm në zyrën e Kryeministrit dhe në detyrën e kreut të qeverisë, sepse kjo detyrë është e tillë, që, kur e bën me seriozitet, të maturon. Të bën të ndjesh deri në pore përgjegjësinë e vendim-marrjes në dobi të shumicës së njerëzve.

Fevziu: Ka shumë akuza që nuk zbaton ligjin, për korrupsion, për marrëdhënien me oligarkët siç thuhet…

Nano: Rama ka një ekip që vërteton përputhjen me ligjin të vendimeve që merr, që nuk bëhet më i mirë sot. Edhe sikur Rama të marrë urdhra nga ato të fillimit, që nuk e njihte ligjin etj, etj, nuk e lë ekipi ta bëjë.

Fevziu: Po akuzat për korrupsion…?

Nano: E kush nuk ka zhurmë, valë për akuza me korruspionin në Shqipëri?!

SHQIPëRIA DUHET TË DALË NGA “ADOLESHENCA”

Kanë kaluar 30 vite nga rrëzimi i komunizmit dhe Shqipëria është ende në tranzicion. Pikërisht këtë periudhë, Nano e krahason me periudhën e adoleshencës, dhe thotë se “tashmë është momenti që Shqipëria ta kalojë këtë adoleshencë të kapitalizmit”.

Fevziu: Kur e sheh nga distanca e sotme, si ju duket ky 30-vjeçar?

Nano: Po të flasim nga logjika e një brezi, ju studentët dhe ne pedagogët, besoj se mund ta quajmë se kemi kaluar periudhën e adoleshencës së kapitalizmit. Domethënë, me gjithçka që karakterizon adoleshencën, me vrullet, frenimet, arritjet, me dështimet, ëndrrat e zhgënjimet, me rrëzimet e ringritjet dhe jemi në prag të të sjellurit shpresoj si ‘adult’. Pra, duhet përfundimisht të maturohemi, të stabilizojmë vetveten, shoqërinë, sistemin, institucionet dhe, padyshim edhe ekonominë.

Fevziu: Pra, ju mendoni që ka ardhur momenti të dalim nga adoleshenca 30-vjeçare e kapitalizmit dhe të futemi në një rrjedhë normale apo jo?

Nano: Është ajo që të gjithë presin, që të marrë fund ky tranzicion.

Fevziu: Megjithatë, shumë njerëz kur në jetën e tyre kthehen mbrapa dhe kujtojnë adoleshencën e kujtojnë gjithmonë me një ndjenjë gëzimi. U duket gjithmonë e bukur, pavarësisht se si mund të ketë qenë. A mendon që dhe kjo adoleshencë?

Nano: Po edhe sikur dikush të nxisë harresën, ku të lini ju studentët e ’90-s. Ju jeni ata që keni kujtimet më të bukura, natyrisht dhe ne aq sa kemi kontribuuar, por kam frikë se ju keni dhe zhgënjimet më të mëdha gjithashtu.